کوچه بینادل، باغ اعتضادرضوی بود

خیابان آیت‌الله بهجت عمر زیادی ندارد. درواقع این خیابان پس از ساخت ایستگاه راه‌آهن مشهد، برای سهولت در رفت‌و‌آمد مسافران، بین حرم مطهر رضوی و این مجموعه، در امتداد شرقی باغ نادری ساخته شد؛ درست جایی که در گذشته باغ‌های قدیمی شهر قرار داشتند.

یکی از باغ‌های مهم قربانی‌شده در جریان ساخت این خیابان، باغ بزرگ «اعتضادرضوی» بوده است؛ باغی که یادگار خانوادگی خاندان اعتضادالتولیه، از خاندان‌های قدیمی فعال در تشکیلات اداری آستا‌ن‌قدس، بود و پس از این خیابان‌کشی، کم‌کم نابود شد، تاجایی‌که اکنون تنها چند پلاک از این محدوده به این خاندان اختصاص دارد.

کوچه «بینادل» که امروز در این سطر‌ها قرار است گشتی در آن بزنیم، مرز جنوبی این باغ بوده است.

نام‌های کوچه بینادل از ابتدا تا هنوز

کوچه بینادل در سال‌های نخست ایجاد به‌دلیل مجاورت با باغ «اعتضادرضوی» به کوچه «باغ اعتضاد» معروف بوده و در نقشه‌های دهه‌های ۲۰ و ۳۰ قرن چهاردهم خورشیدی نیز به همین نام معرفی شده است.

در سال‌های بعد، این نام خلاصه شد و کوچه مدتی به نام «کوچه اعتضاد» شناخته می‌شد و سپس شهرداری، نام «بینادل» را برای آن انتخاب کرد؛ البته در همان دوران به‌دلیل سکونت تعداد چشمگیری از خاندان‌های آذری‌زبان به‌ویژه در فرعی‌های جنوبی آن، به کوچه «ترک‌ها» هم معروف بود.

ازسوی دیگر هنگامی که خیابان شاهرضانو ایجاد شد، در تابلوی ابتدای کوچه علاوه‌بر نام بینادل، نام «شاهرضانو ۹» نوشته شد. این نام با حفظ بینادل در سال‌های نخست پیروزی انقلاب اسلامی به «آزادی ۹» و در سال‌های اخیر به «آیت‌ا... بهجت ۱/ ۹» تغییر یافت.

کوچه بینادل در ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی

نخستین تغییر‌ها در ساختار باغ اعتضادرضوی‌ها در همان دهه نخست قرن چهاردهم خورشیدی رخ می‌دهد. در جریان این تغییرها، زمین باغ به چند تکه تقسیم می‌شود و دو کوچه بن‌بست، در داخل این زمین و دو کوچه هم در ادامه آن ایجاد می‌شود.

کوچه سوم این محدوده، بعد‌ها با تغییراتی که در بافت باغ مهدی (باغ محدوده پشت باغ اعتضاد) رخ می‌دهد، با نام «کوچه مهدی‌آباد» شناخته می‌شود؛ البته در جانب جنوبی کوچه نیز به موازات این فرعی و فرعی بعدی، دو کوچه دیگر ایجاد می‌شود تا فرعی‌های این جانب کوچه هم به عدد سه برسد، با این تفاوت که هر سه این فرعی‌ها با استفاده از کوچه «طاهر عطار» به‌هم مربوط بودند.

همچنین امتداد دو فرعی آخر شمالی و جنوبی پس از یک پیچ کوچک به کوچه مسجد کرد‌ها و از آن طریق به کوچه مروی‌ها و ته‌پل‌محله متصل می‌شده است. حدفاصل سال ۱۳۱۰ تا سال ۱۳۲۵ که نقشه بعدی مشهد را ترسیم می‌کنند، تغییر مهمی در ساختار این کوچه رخ نمی‌دهد.

تنها تغییر درخورتوجه، ایجاد دو فرعی بن‌بست در دومین فرعیِ بن‌بست شمالی آن زمان کوچه است که از تقسیم برخی پلاک‌های مسکونی بزرگ‌تر به پلاک‌های کوچک‌تر خبر می‌دهد.

وضعیت این کوچه در نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی هم هیچ تفاوتی با نقشه ۱۳۲۵ ندارد. تنها نکته شایان توجه در این نقشه و باتوجه‌به مشخص شدن مسیر خیابان درحال احداث شاهرضانو در آن زمان و آیت‌الله بهجت کنونی در آن، قربانی خیابان شدن بخش ابتدایی کوچه است.

به‌عبارت دیگر محدوده‌ای که اکنون به‌عنوان ابتدای کوچه بینادل می‌شناسیم، بخش ابتدایی کوچه تاریخی نیست و این بخش در دل خیابان آیت‌الله بهجت قرار دارد و می‌توان مدعی شد که حاشیه غربی این خیابان، محدوده آغازین کوچه در سال‌های نخست ایجاد آن بوده است.

خاندان‌های قدیمی کوچه

کوچه بینادل باوجود عمر به‌نسبت کوتاهش، میزبان تعداد چشمگیری از خاندان‌های ریشه‌دار مشهدی بوده است. شاخص‌ترین این خاندان‌ها، مالکان اولیه این محدوده یعنی خاندان «اعتضادرضو»‌ی هستند. منزل مسکونی بزرگ این خاندان تا پیش از درگذشت مرحوم حاج‌محمدعلی اعتضادرضوی در سال ۱۳۹۹، میزبان اعضای کوچک و بزرگ این خاندان بود.

این منزل که پلاک‌های انتهایی دو کوچه بینادل ۲ و ۴ را دراختیار دارد، در ماه‌های گذشته با یک بازسازی مختصر، تبدیل به خانه کودک یا همان کودکستان نوین شده است تا زنجیره آموزشی ایجادشده توسط مرحوم اعتضادرضوی توسط فرزندانش گسترش بیشتری یابد.

خانواده قمیان، یکی دیگر از ساکنان قدیمی کوچه هستند که باوجود گذشت سال‌ها از حضورشان، نه‌تن‌ها از این محل نرفته‌اند، بلکه ظاهر خانه را هم به همان وضعیت نخستین خود حفظ کرده‌اند تا اکنون یکی از زیبایی‌های کوچه باشد.

خانواده نیکویان که سال‌های بسیاری است در فرعی شماره ۱۰ کوچه ساکن هستند، هم از قدیمی‌های بینادل محسوب می‌شوند. پسر خانواده، شهید مهدی نیکویان، تنها شهید کوچه محسوب می‌شود که فرعی محل سکونتش به اسم او نام‌گذاری شده است.

خانواده‌های میری، کوره‌پز، شرکا، فردانیا، رئیسیان، نیک‌پاک، ژیان‌مرندی، انصاریان، قنادان، موسوی دفتردار، محمدپور و ظفر‌هاشمی، از دیگر ساکنان قدیمی این محدوده‌اند که تمام یا بخشی از زندگی خود را در بینادل پشت‌سر گذاشته‌اند. همچنین منزل دونبش کوچه‌های بینادل ۵ و بیدخت، روزگاری محل سکونت آیت‌الله میرزامحمدحسین سیبویه، از فضلای حوزه مشهد و احیاگر مقتل‌خوانی در این شهر، بوده است.

دومین منزل کوچه بینادل ۳ هم چندسالی است محل اقامت همسر سردار شهید، «ابوالفضل رفیعی‌سیج» است. در پایان بد نیست بگوییم خاندان کشمیری که سه نسل است در ابتدای این کوچه به ارائه مایحتاج مردم مشغول هستند، قدیمی‌ترین کاسبان کوچه محسوب می‌شوند.

تولد کوچه بینادل

اطلاعات و اسناد باقی‌مانده از دوران قاجار مشخص می‌کند که خاندان بزرگ اعتضادالدوله، بخشی بزرگ از باغات قرارگرفته در محدوده شمال‌غربی داخل برج‌وباروی شاه‌طهماسبی را دراختیار داشته‌اند.

خاندان اعتضادرضوی یکی از خاندان‌های ثروتمند شهر بودند که باغی بزرگ داشتند

محدوده باغ بزرگ این خاندان که پس از اجباری شدن شناسنامه، «اعتضادرضوی» نام گرفتند، در نقشه دالمج (ترسیم‌شده در سال ۱۲۴۸ خورشیدی) به‌صورت کامل مشخص نشده است، اما با تطبیق دادن این نقشه و نقشه‌های نیمه نخست قرن چهاردهم خورشیدی، محدوده آن مشخص می‌شود. در این نقشه به‌طور تقریبی کوچه بینادل کنونی، مرز بین باغ‌های محوطه «پاچنار بالاخیابان» و «باغات مشجر متفرقه» قرارگرفته در بخش شمال‌غربی درون برج‌وباروی شهر است.

این کوچه در نقشه ۱۳۰۳ هرتسفلد آلمانی، به‌طور مشخص در حاشیه باغی بزرگ، یعنی باغ اعتضادرضوی‌ها قرار دارد؛ باغی که به روایت مرحوم محمدعلی اعتضادرضوی، بزرگ این خاندان (سال ۱۳۹۹ فوت کرد)، از همان دوران شاه‌طهماسبی متعلق به این خاندان بوده است؛ البته سندی برای تأیید این سخن تاکنون پیدا نشده است، اما به یقین و باتوجه‌به اسناد موجود، خاندان اعتضادرضوی از اوایل حکومت محمد‌شاه قاجار، عهده‌دار سمت سرکشیکی پنجم حرم مطهر رضوی بوده‌اند و یکی از خاندان‌های ثروتمند شهر شناخته می‌شده‌اند که باغی بزرگ نیز در داخل شهر داشته‌اند.

ناگفته نماند که براساس همین نقشه، کوچه مجاور باغ اعتضاد با یک فرعی طولانی به محدوده کوچه «بهاءالتولیه» و از آن طریق به «ته‌پل‌محله» و «باغ‌نادری» متصل می‌شده است. این کوچه اکنون با نام «بینادل ۳» یا «حافظیان» شناخته می‌شود.

بینادل در میانه سده ۱۴ خورشیدی

ساخت خیابان متصل‌کننده چهارراه‌نادری و راه‌آهن به غیر از حذف بخش نخست کوچه، باعث تغییر‌هایی در ساختار فرهنگی آن نیز شد. یکی از این تغییرات مهم، استقرار دبیرستان «امیرکبیر» در سومین فرعی شمالی کوچه است؛ بنایی که تا سال‌های نزدیک به انقلاب اسلامی هم در همان مکان به ارائه خدمات آموزشی ادامه می‌داد. همچنین در همان دوره زمانی، دبستان «حبیب» در یکی از فرعی‌های جدید (ایجادشده در بخش شمالی کوچه) ساخته می‌شود.

دیگر تغییر مهم رخ‌داده در ساختار کوچه در نیمه دوم سده ۱۴، افزایش تعداد فرعی‌های جنوبی به چهار و افزایش فرعی‌های شمالی به عدد هفت است. این فرعی‌های جدید همه پس از تغییرکاربری باغ اعتضاد به مسکونی، پدید آمدند و درست در همین دوره بود که شهرداری نام کوچه را از باغ اعتضاد به بینادل تغییر داد.

بینادل و روزگار امروزش

کوچه بینادل این روزها، چون سال‌های پایانی نیمه دوم سده گذشته، دارای چهار فرعی جنوبی و هفت فرعی شمالی است. فرعی‌های جنوبی کوچه، همگی دارای دسترسی مستقل به سایر کوچه‌های اطراف حرم مطهر هستند، اما از میان فرعی‌های شمالی، تنها دو فرعی آخر از این امتیاز برخوردار بوده‌اند و پنج فرعی نخست شمالی، بن‌بست هستند.

مهم‌ترین فرعی‌های کنونی کوچه، بینادل ۳ و بینادل ۱۲ هستند که اولی، این کوچه را به ته‌پل‌محله متصل می‌کند و دومی، همان کوچه بیدخت است که راه ارتباطی کوچه بینادل با خیابان کاشانی محسوب می‌شود.

از منظر امکانات آموزشی، هم‌اکنون «دبستان صابری» در محل سابق «دبستان حبیب» مشغول فعالیت است و منزل مسکونی سابق اعتضادرضوی‌هاهم به خانه «کودک نوین» تغییرکاربری داده است. همچنین مرکز مطالعات تطبیقی مذاهب اسلامی، تحت اشراف دفتر مرجع فقید، آیت‌الله فاضل‌لنکرانی، در کوچه بینادل‌یک قرار دارد.

نکته درخورتوجه دیگری که در توضیح وضعیت کنونی کوچه بینادل باید بدان اشاره کرد، ساخت‌وساز‌های بی‌شمار درحال انجام در بخش ابتدایی کوچه است، به‌نحوی‌که این بخش از کوچه اکنون بیشتر به یک کارگاه ساختمانی شبیه شده تا محلی برای سکونت مردم. این درحالی است که ساختار قدیم بیشتر خانه‌ها در کوچه‌های فرعی بینادل، خاصه کوچه‌های شمالی، حفظ شده است.

* این گزارش دوشنبه ۱۱ دی‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۲۲ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.